Divan Edebiyatı

Divan Edebiyatı

Divan edebiyatı, Türklerin islamiyeti benimsemesinden sonra ortaya çıkmış ve kendini göstermeye başlamış bir yazılı edebiyattır. Bu edebiyatta Arapça ve Farsçanın etkisini bir hayli görmekteyiz. Sebebini açıklayacak olursak; Türklerin ve sonraları Osmanlı devletinin Arap ve Fars kültürleri tanımış olmalarıdır. Tabii ki göçebe bir kültürden geldiğimiz için bu etkileşim dilimizi de etkilemiştir.

Peki bu edebiyatın adı neden divan olmuştur? Cevabı çok basit. Bu edebiyatın adının divan olması tabii ki şairlerin yazdığı şiirleri divan adlı kitaplarında toplamalarıdır.

Divan edebiyatının dilinin neden Arapça ve Farsça etkisinde kaldığı sorusuna cevap arayacak olursak; Osmanlı devletinin resmi yazışma dilinin Arapça ve Farsça olmasıdır. Bu durum tabii olarak şiirimizi etkilemiş ve edebii dilimizde bu yönde şekillenmiştir.

Divan edebiyatını başka bir açıdan incelediğimizde yüksek zümre edebiyatıdır desek çokta yanlış bir cümle sarf etmiş olmayız. Bakıldığında divan edebiyatı şairleri Arapça ve Farsçaya hakim bir kimlik çizmiş olmaları onları çoğunlukla genellediğimizde belli bir eğitim aldıklarını görmekteyiz. Bilindiği üzre Osmanlı padişahlarının da bir kısmı bu edebi hayatta kendini göstermiş ve eserler vermişlerdir. Yine bu dönemde toplum konuları pek fazla şiirlere girmemiş ve alışılmış belli başlı kalıplar baskın bir şekilde divan şiirimizde yerlerini almışlardır. 

Aruz veznini kullanan divan şairlerimiz günümüzde pek anlaşılmadığı için eski etkisini kaybetmiş olsa da içine inildiğinde etkili anlatımların olduğu ve gerçekten edebiyat adına bizlere çok şeyler kattığı yadsınamaz bir durumdur.

Dilerseniz divan edebiyatımızın aruz kalıplarına ve divan şairlerimizin isimlerini hatırlayıp yazımızı bitirelim.

ARUZ ÖLÇÜSÜ:Arap ve Fars edebiyatından alınmış ve dizelerdeki hecelerin açık ya da kapalı oluşuna dayanan bir vezindir.

a. İmale (çekme, uzatma): Kısa olan bazı hecelerin ölçüye uydurulması için uzun okunmasına denir.


b. Zihaf (kısma): İmalenin tersidir. Arapça ve Farsça sözcüklerdeki uzun heceyi, ölçünün gerektirdiği yerde kısa hece gibi okumaya denir.

c. Med (kabartma): Aruzda ritim denen iç ahengi sağlamak amacıyla iki heceyi bir hece durumuna getirmek, yani bir tam sesi bir buçuk sese yükseltmektir. Med, her zaman bir uzun hece ve onu takip eden kısa hece arasında yapılır. Yani med, iki kapalı hece arasında bir açık hece bulunması gerektiğinde sonu bir uzun ünlü ve bir ünsüzle biten birinci heceyi imaleden biraz daha uzun okumaktır.

d. Vasl (ulama, ulaştırma, liyezon): Kapalı bir heceyi açık höle getirmek için, son hecesi ünsüz bir harfle biten bir sözcüğün, kendinden sonra gelen ve ilk hecesi ünlü olan sözcüğe kendiliğinden bağlanması ve iki sözcüğün tek sözcük gibi okunmasıdır. Ulama aslında bir kusur sayılmaz, çünkü şiirdeki musikiyi artırır.

e. Kasr (kısaltma, inceltme): Uzun heceyi hafifletmek, inceltmektir. Aruzda uzun olan “mâh, şâh, nigâh” gibi bir sözcüğü hafifleştirerek “meh, şeh, nigeh” şeklinde okumaktır. “İstanbul” gibi kimi özel adların “Stanbul” şeklinde okunması da kasr ile ilgilidir.

f. Sekt-i melîh (Güzel kesme): Sözlük anlamı “güzel kesme”dir. Yalnız “mef’ûlü mefa’ûlün” kalıbında yapılır. Bu parçalardaki “-lü” ve “me-” açık hecelerinin birleşerek bir uzun hece oluşturmasıyla bir uyum kesikliği meydana getirmektir. Bu durumda ölçü ”mef’ûlün fa’ûlün fa’ûlün” biçimine girer.

Takti: Aruz ölçüsüyle yazılmış bir şiirdeki ölçüyü belirleyebilmek için şiiri oluşturan hecelerin (.) veya (—) işaretiyle gösterilmesine ve kalıplarının bulunmasına “takti” denir. Takti, ölçünün parçalarını belirlemeyle ilgilidir.

Aruz Kalıpları: Aruz kalıpları Arapça’dakı “faa’le” eyleminden türetilmiş olan “falün,feûlün,fâlün,fâilatün, müstef’ilün, mefâilün, mütefâilün, müstef’ilâtün” gibi sözcüklerden birinin tekrarlanmasıyla veya birkaçının yan yana getirilmesiyle ortaya çıkar.

Belli başlı aruz kalıpları:

Feûl (. -)
Feûlün (. - -)
Feilün (. . -)
Fâilün (- . -)
Mef’ûlü (- - .)
Fâilâtü (- . - .)
Feilâtün (. . - -)
Fâilâtün (- . - -)
Mefâîlü (. - - .)
Mefâîlün (. - - -)
Mefâilün (. - . -)

Türk şiirinde en fazla kullanılan kalıplar:

Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün (-.--/-.--/-.--/-.-)
Feilâtün feilâtün feilâtün feilün (..--/..--/..--/..-)
Mefâîlün mefâîlün mefâîlün mefâîlün (.---/.---/.---/.---)
Mefûlü fâilâtü mefâîlü fâilün (--./-.-.-/.--/-.-)

Aruz Kuralları:

Farsça tamlama eki olan “-i” ile “ve” anlamındaki “ü, vü” bağlacı vezin gereği uzun da kısa da olabilir.

Bir şiirin vezni en az iki dizeden hareket ederek bulunabilir. Tek dizeye bakarak vezin bulunmaz.

Hecelerin açık kapalı değerleri karşılıklı kontrol edilir. Önce imkân varsa ulama, yoksa imale yapılır. Zihaf çok az bulunduğu için en son o ihtimal düşünülür.

Aruzla yazılmış dizelerin son heceleri her zaman uzun sayılır.

Aruz ölçüsünde üç tane kapalı hece, yani kısa okunan hece yan yana gelmez, çünkü buna uygun bir aruz kalıbı yoktur.

Aruz vezninde tef’ileler heceleri bölebilir. Hece ölçüsündeki gibi okuyuşta tef’ilelerde durgu yapılmaz.

Divan edebiyatımızda ki şairlerimiz:

HOCA DEHHANİ

MEVLANA

ALİ ŞİR NEVÂİ

ŞEYHİ

SÜLEYMAN ÇELEBİ

FUZÛLİ

BÂKİ

NÂBİ

NEFİ

NEDİM

ŞEYH GALİP

EVLİYA ÇELEBİ

Nesir alanında etkisini göstermiş divan şairlerimiz:

SİNAN PAŞA

NAİMA

KATİP ÇELEBİ

Divan şairlerimiz, dönemleri, edebi kişilikleri hakkında bilgi almak isteyenler için divan edebiyatı kategorisinde bulabilirler.